Ριζώματα: Τα τραγούδια της Αποκριάς, τα γαμοτράγουδα, τα αντρικά μουνάτα και άλλες ιστορίες

Όταν μιλάμε για τα τραγούδια της αποκριάς ή για τα λεγόμενα γαμοτράγουδα εννοούμε τα δημοτικά τραγούδια τα οποία ήταν γεμάτα με σκωπτικούς και άσεμνους στίχους, συνήθως σεξουαλικού περιεχομένου, αλλά όχι μόνο, τα οποία κατά το έθιμο, τραγουδιούνται κατά τους αποκριάτικους εορτασμούς. Η ιστορία τους ξεκινά από τα βάθη των αιώνων, ενώ το περιεχόμενό τους έχει ενοχλήσει κατά καιρούς πολιτικούς και θρησκευτικούς κύκλους ανά τους χριστιανικούς αιώνες, τόσο για την εκφορά του απαγορευμένου κατά την ιουδαιοχριστιανική παράδοση, θέματος της σεξουαλικότητας και μάλιστα με οργιαστικό τρόπο, όσο και για το αναρχικό τους πνεύμα, που έθετε ως στόχο την αθυροστομία, την εξουσία και τους κρατούντες.

ΠΡΟΣΟΧΉ: Τα τραγούδια αυτά, αν και ανήκουν στην λαϊκή μας παράδοση, μπορεί να σας σοκάρουν με την αθυροστομία τους. Συνεπώς, αν είστε ανήλικος, ή συντηρητικός, μην προχωρήσετε στην ανάγνωση του κειμένου.

Τα τραγούδια αυτά συνοδεύονται και από τις κατάλληλες χορογραφίες και κινήσεις του τραγουδιστή και της χορωδίας που συχνά του απαντά, που ενισχύουν το μήνυμά του και κλέβουν την παράσταση. Τα περισσότερα έχουν βαθιά ρίζα που χάνεται σε χρόνους μακρινούς. Την εποχή του Βυζαντίου χρησιμοποιούνταν μπόλικο πιπέρι στο φαγητό για να νοστιμίσει το κρέας και όχι μόνο. Οι κόκκοι του ήταν περιζήτητοι και βέβαια και το τρίψιμό του που το είχαν αναλάβει αρκετά μοναστήρια και καλογέροι. Στο παιχνίδι μπαίναν και οι Τούρκοι και οι κλέφτες. Η διαδικασία ήθελε τον τρόπο της… και η λαϊκή σοφία, πυροδότησε όσα συνεπάγονται…

Το 1994 ο Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνας Σαμίου κυκλοφορεί την πιο διάσημη έκδοσή του. Τίτλος της «Τα αποκριάτικα» και σε ελεύθερη μετάφραση «Τα Γαμοτράγουδα». Τα ανίερα - ιερά τραγούδια της Αποκριάς με την αθυροστομία τους τάραξαν τα σεμνότυφα νερά των τιμητών της παράδοσης. Παρ’ όλα αυτά ο διπλός δίσκος συνοδεύεται από εκτενή επεξηγηματικά κείμενα που αναλύουν το παγανιστικό τελετουργικό πλαίσιο εντός του οποίου παρουσιάζονται τα τραγούδια, συνδεμένα στενά με την εποχή τους αλλά και το κοινωνικό πλαίσιο που τα γέννησε.

Τα Αποκριάτικα-Ανίερα Ιερά τραγούδια που παρουσίασε η Δόμνα Σαμίου προκάλεσαν πολλαπλές αντιδράσεις τόσο στον καιρό τους, όσο και στα κατοπινά χρόνια στις ζωντανές παραστάσεις τους. Μέχρι και σε δικαστήρια σύρανε την ερμηνεύτρια και λαογράφο. Ευτυχώς ο καλλιτεχνικός κόσμος και άλλοι νοήμονες στάθηκαν στο πλευρό της και τους.

Λέει χαρακτηριστικά ο Διονύσης Σαββόπουλος: «Η μεγαλόσχημη και βαρύγδουπη επίθεση εναντίον της Δόμνας Σαμίου μας αναγκάζει να επαναλάβουμε τα αυτονόητα: Η Δόμνα Σαμίου είναι λαογράφος, τα σκωπτικά τραγούδια της Αποκριάς ανήκουν στη μουσική μας παράδοση. Αιώνες ορθόδοξου χριστιανικού βίου δεν ενοχλήθηκαν από αυτά, διότι τα έθιμα δεν είναι ποτέ χυδαία. Τα τραγούδια μιας παλιάς λαϊκής γιορτής δεν είναι ποτέ χυδαία. Χυδαίος είναι μόνο ο πουριτανισμός, οι πόζες του λάιφ στάιλ και η μικροαστική ηθική. Λυπάμαι που μερικοί ανίδεοι δεν μπορούν να το καταλάβουν αυτό και δημιουργούν πρόβλημα εκ του μη όντως, θα σταθούμε στο πλευρό της Δόμνας -με κάθε τρόπο- και θα μείνουμε νηφάλιοι ώσπου να περάσει κι αυτή η κρίση νεο-συντηρητισμού και μισαλλοδοξίας που ενέσκηψε πάλι στη ζωή μας».

Ο Νίκος Ξυδάκης για τα Τραγούδια της Αποκριάς της Δόμνας Σαμίου και τις αντιδράσεις που προκάλεσε η δισκογραφική έκδοσή τους και η μετέπειτα παρουσίασή τους: «Τα τραγούδια αυτά ανήκουν στην παράδοσή μας. Απ' όσο γνωρίζω, η Δόμνα Σαμίου τα παρουσιάζει μόνο κατά τη διάρκεια του Τριωδίου. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να πούμε ότι εκμεταλλεύεται την προκλητική τους διάσταση. Είναι ανώνυμα τραγούδια, προερχόμενα μάλιστα από πιστούς γι' αυτό και ό,τι συμβαίνει τώρα με τις μηνύσεις μοιάζει σαν αποκριάτικη φάρσα. Υπάρχει βέβαια η επικίνδυνη πλευρά του γεγονότος, η οποία επαναφέρει ένα κλίμα παλαιότερων καιρών, όταν τα τραγούδια περνούσαν από λογοκρισία ή δέχονταν μηνύσεις ως άσεμνα ή για πολιτικούς λόγους. Φανταστείτε τι θα μπορούσε να συμβεί με αυτήν τη λογική σε μέρος του έργο του Γιώργου Σεφέρη, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Ανδρέα Λασκαράτου ή στα δημοτικά γαμοτράγουδα».

Απόκριες. Προκλητικές μεταμφιέσεις, άσεμνοι χοροί, σκωπτικά τραγούδια. Έθιμα που προέρχονται από πανάρχαιες ρίζες και ιεροπραξίες, βακχικές τελετές και παγανιστικές κραυγές. Η άνοιξη επικρατεί του χειμώνα, η πλάση αναζωογονείται, τα έθιμα για τα γεννήματα των ανθρώπων, των ζωντανών και της φύσης οργιάζουν. Μαζί και η αθυροστομία της Αποκριάς!

Τα Γαμοτράγουδα της Αποκριάς γεννούν και εμπνέουν συνεχιστές. Σε άλλες εποχές και ρυθμούς με τις ίδιες όμως αιτίες και ανάγκες και πάντα ενάντια στην εξουσία που θέλει να επιβάλει τη θέση της με το στανιό. Ένα σύγχρονο τέτοιο τραγούδι θα μπορούσε να θεωρηθεί και αυτό που ερμήνευσε ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου για τις ανάγκες της ταινίας του Νίκου Καλογερόπουλου «Οι Ιππείς της Πύλου» του 2011. Οι ευρηματικοί στίχοι και η ταιριαστή μουσική είναι του ηθοποιού και σκηνοθέτη. Ο προικισμένος και ανατρεπτικός Καλογερόπουλος «παίζει» με το μύθο, τις αλήθειες, τη στάση ζωής και τον τρόπο έκφρασης του Γιώργη Καραϊσκάκη δημιουργώντας ένα απολαυστικό τραγούδι.

Κεφάλαιο: Αντρικά Μουνάτα

Την καλύτερη δουλειά σχετικά με τα παραδοσιακά αθυρόστομα ποιήματα και τραγούδια του λαού μας, την έχει κάνει, μέσα σε δυο μέχρι στιγμής πολυτελείς τόμους, ο Γιώργης Μελίκης με τον γενικό τίτλο και στις δύο συλλογές «Αντρικά Μουνάτα».

Στην έκδοση των δύο τόμων συμπεριλαμβάνεται cd ήχου με τις μελοποιήσεις των έργων καθώς και πληροφορίες για την προέλευσή τους ανά την Ελλάδα.

Ο Γιώργος Μελίκης για το βιβλίο του που συνοδεύεται από ένα χαρακτηριστικό cd με ανάλογα τραγούδια είχε αναφέρει χαρακτηριστικά: «Στις χιλιάδες καταγραφές του αρχείου - συλλογής μου τα γαμοτράγουδα κατέχουν σημαντική θέση και καλύπτουν μεγάλο καταγραφικό μέρος. Θεωρώ πως είναι τα ζωντανότερα στοιχεία της λαϊκής προφορικής μας παράδοσης. Ένα μικρό μέρος απ' αυτά, με τίτλο "Αντρικά Μουνάτα", κυκλοφόρησαν το 1985 σε 80 σελίδες. Η περιορισμένη επιλογή γαμοτράγουδων είχε μεγάλη απήχηση στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Λογάριαζα τότε, το 1985, να κυκλοφορήσει και CD με επιλογές. Όμως παρά τις αλλεπάλληλες εκδόσεις, το CD παρέμενε ανέκδοτο. Στα χρόνια που πέρασαν και αξιολογώντας το υλικό του αρχείου - συλλογής μου διαπίστωσα πως τα ολιγοσέλιδα εκείνα "Αντρικά Μουνάτα" θα μπορούσαν να ανταποκριθούν σε ένα αίτημα πολλών φίλων αναγνωστών. Δηλαδή σε μια πιο ολοκληρωμένη έκδοση, γνωρίζοντας πως υπάρχουν ακόμη εκατοντάδες από αυτά "τα ωραία πιπεράτα τραγούδια" στο αρχείο - συλλογή μου. Έτσι προχώρησα στην συγκέντρωση σ' έναν πρώτο τόμο 500 περίπου σελίδων με 11.530 στίχους, οι οποίοι αντιστοιχούν σε 350 ολοκληρωμένα γαμοτράγουδα απ' όλη την Ελλάδα..

Ο Γιώργος Μελίκης για το βιβλίο του Αντρικά Μουνάτα που συνοδεύεται από ένα χαρακτηριστικό cd με ανάλογα τραγούδια: «Εκτιμώ ότι μέσα από τρεις τόμους και το σύνολο 1.500 περίπου σελίδων θα μπορέσω να καταθέσω ένα μέρος της πολύχρονης καταγραφικής μου έρευνας, και κυρίως ένα δείγμα του ανεξάντλητου υλικού της ζωντανότερης λαϊκής έκφρασης και δημιουργίας, η οποία έχει το σχήμα του φαλλού και του εφηβαίου, το χρώμα της ήβης, το ύφος του ονείρου, το πλάτος της φαντασίας, το βάθος της ψυχής, την ηλικία του Διόνυσου και τη μαστοριά του Ομήρου. Ο κάθε τόμος περιέχει CD με επιλογές από αντιπροσωπευτικά γαμοτράγουδα».

Ακολουθούν ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Γιώργου Κατσάγγελου (Καθηγητής Σχολής Καλών Τεχνών, Θεσσαλονίκης) από τις φαλλικές εορτές (Μπουρανί) στον Τύρναβο, κατά την Καθαρή Δευτέρα

Ακόμη και σήμερα, στον Τύρναβο την Καθαρά Δευτέρα, βλέπεις παντού τέτοια ομοιώματα, και ακούς «προστυχόλογα». Πώς εξηγείται αυτό το φαινόμενο; Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε, γριούλες, που όλο τον χρόνο, είναι θεοσεβούμενες με το τσεμπέρι στην εκκλησία, ξαφνικά, να ξεσαλώνουν και να τραγουδάνε με καμάρι...Καλώστονε τον Κωσταντή που χει ψωλή μεγάλη δυόμιση πήχες μακριά και χώρια το κεφάλι...

Η εξήγηση που δίδεται από τους μελετητές της Λαογραφίας, είναι ότι ο λαός πίστευε πως με αυτόν τον τρόπο θα ενεργοποιούσε το αντρικό στοιχείο, ώστε να γονιμοποιηθεί η κοιμισμένη από τον Χειμώνα Φύση. Η εξύμνηση του ανδρισμού, σε αυτή την περίπτωση, δεν πρέπει να εκλαμβάνεται σαν «φαλλοκρατική αντίληψη», με την έννοια που δίνουν οι ελληναράδες. Εδώ, υπάρχει η αγωνιώδης προσμονή της κοινότητας, στον φανταστικό Κωσταντή, που θα ερχόταν ντούρος, να τους σώσει από την πείνα. Στην μαγική λαϊκή αντίληψη, δύο είναι οι δυνάμεις που πρέπει επειγόντως να συνουσιαστούν: Ο Φαλλός και η Φύση.

Έτσι λοιπόν, οι σεβάσμιες αυτές γερόντισσες και οι γέροντες, που τραγουδούν αυτά τα τραγούδια, αποβλέπουν στην ευετηρία (στην καλή χρονιά, στην πλούσια νέα σοδειά) και όχι στην εξύμνηση του ματσό άντρα. Ο «Κωσταντής» πλάθεται σαν ρόλος, για να εξυπηρετήσει την ευγονία, στην διάρκεια αυτών των κρίσιμων μεταβατικών ημερών και ύστερα ξεχνιέται - οι γερόντισσες θα επιστρέψουν στους εκκλησιαστικούς ύμνους και στις προσευχές. Όμως πριν γυρίσουν ξανά, στο σεμνό και αυστηρό εκκλησιαστικό πνεύμα, περνούν από αυτή την «πρόστυχη» περίοδο, γιατί έτσι τις δίδαξαν οι πρόγονοι, για το καλό της κοινότητας, έτσι τις έμαθαν πως πρέπει να γίνει.