Δημοτικό Θέατρο Αθηνών (1858-1939): Όταν ο θεατρικός πολιτισμός γίνεται εμπόρευμα… (Μέρος Α')

Η ιδέα για τη δημιουργία ενός στεγασμένου χειμερινού θεάτρου στην Αθήνα, έκανε την εμφάνισή της ήδη από την οθωνική εποχή και κυρίως αφότου η Αθήνα, έγινε η πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. οι Αθηναίοι διατύπωναν το αίτημα για τη δημιουργία χειμερινής θεατρικής σκηνής, αφού μέχρι τότε λειτουργούσαν υπαίθρια θέατρα.

 Φωτ.: Δημοτικό Θεάτρο Αθηνών (1888)

 

Το πρώτο χειμερινό θέατρο

Με εξαίρεση ορισμένα ξύλινα μικρά θέατρα, η πρώτη προσπάθεια οργανωμένου στεγασμένου χειμερινού θεάτρου γίνεται το 1839-40 όπου ανεγείρεται, στη σημερινή πλατεία Θεάτρου, λιθόκτιστο θέατρο με το όνομα «Θέατρο Αθηνών» από τον Ιταλό τραγουδιστή Μπαζίλιο Σανσόνι, ο οποίος διαδέχτηκε τον Ιταλό θεατρώνη Ιωσήφ Καμιλλιέρι που δεν μπόρεσε να το ανεγείρει παρά τη δωρεάν παραχώρηση ενός οικοπέδου από την κυβέρνηση, την επιχορήγηση ύψους 10.000 δρχ., αλλά και με το προνόμιο να μην επιτραπεί επί πέντε χρόνια η ανέγερση άλλου θεάτρου στην Αθήνα.

Ο Σανσόνι, λειτουργώντας βασικά, ως έμπορος, φρόντισε να προπωλήσει τους 20 οικίσκους των θεωρείων σε επώνυμους Αθηναίους μεταξύ των οποίων ο Όθωνας (ο οποίος είχε στην κατοχή του δύο από τα θεωρεία), ο Γ. Σπανιολάκης - Γραμματεύς των Οικονομικών, ο Βαλαωρίτης, ο ιππότης Μορέλης, καθώς και ο Γ. Γλαράκης - Γραμματεύς των Εσωτερικών, μετατρέποντας έτσι το θεατρικό χώρο σε προνόμιο λίγων, όπου κατόπιν των επιταγών της άρχουσας τάξης ανέβαιναν ξένα μελοδράματα, αφού «παραμονές του συνταγματικού κινήματος το 1843, χαρακτήρισε τις αντιτυραννικές τραγωδίες του Διαφωτισμού, “αντιπολιτευτική προπαγάνδα”, παίρνοντας δυναμικά λογοκριτικά και απαγορευτικά μέτρα».

Αξίζει να σημειωθεί ότι χαρακτηριστικό στοιχείο των αιθουσών ιταλικού τύπου που κυριαρχούσαν στη θεατρική αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα και αποτέλεσαν το πρότυπο και του μετέπειτα Δημοτικού Θεάτρου Αθηνών, ήταν ο διαχωρισμός των θέσεων κατά κοινωνικές τάξεις. Τελικά, τα εγκαίνια του θεάτρου γίνονται στις 6.1.1840 με την «Λουτσία ντε Λαμερμούρ» του Gaetano Donizetti. 

Φωτ.: Το λιθόκτιστο θέατρο του Σανσόνι

Ύστερα από μερικούς μήνες, άνθρωποι που ενδιαφέρονταν για το ελληνικό θέατρο πέτυχαν να επιτραπεί η παρουσίαση και ελληνικών έργων στο ίδιο θέατρο, στα ενδιάμεσα όμως των παραστάσεων μελοδράματος. Έτσι, ανεβαίνουν με εγχώριους καλλιτέχνες, μελοδράματα, ευρωπαϊκές νεοκλασικές τραγωδίες και κωμωδίες και ελληνικά έργα, αναδείχνοντας αρκετούς πρωταγωνιστές. Ωστόσο, λόγω χρεοκοπίας του Σανσόνι και γενικότερων οικονομικών προβλημάτων, το θέατρο περνάει από το 1844 κατόπιν πλειστηριασμού στον Σπετσιώτη αγωνιστή του 1821 Ιωάννη Μπούκουρα στην ιδιοκτησία του οποίου έμεινε μέχρι το 1898, όταν και κατεδαφίστηκε.

 

Ο θεμέλιος λίθος του Δημοτικού Θεάτρου Αθηνών

Στο μεταξύ, το 1842, ο Γρηγόρης Καμπούρογλου (1810-1868), σημαντικός δημοσιογράφος, επιχειρηματίας και εκδότης της εποχής, ο οποίος εξέδιδε κατά περιόδους την ελληνογαλλική εφημερίδα Courier de la Grece, αργότερα την Courier d’ Athenes, αλλά και το πρώτο ελληνικό εικονογραφημένο περιοδικό Ευτέρπη (1847-1855), καθώς και την εφημερίδα Εβδομάς (1850-1857), φέρεται να συμπράττει με μαζί με αυλικούς, υπουργικούς συμβούλους, καθηγητές του νεοσύστατου Πανεπιστημίου και φιλότεχνους εμπόρους στην ίδρυση ανώνυμης εταιρίας με την ονομασία «Ἑταιρεία τοῦ ἐν Ἀθήναις Θεάτρου», με αποστολή την ανάπτυξη της θεατρικής τέχνης και ζωής στην πρωτεύουσα.

Ο θίασος του Καμπούρογλου συνέβαλε σημαντικά στη μετέπειτα εξέλιξη του νεοελληνικού θεάτρου. Μάλιστα, στο θίασο συμμετείχε και μία από τις πρώτες επαγγελματίες Ελληνίδες ηθοποιούς, η Κατερίνα Παναγιώτου με καταγωγή από την ήπειρο, διαμένουσα στην Αθήνα και εργαζόμενη ως εργάτρια μεταξουργείου. Ωστόσο, στις 24.9.1858, με βασιλικό διάταγμα λύεται η σύμβαση του Δημοσίου με τον πτωχευμένο θίασο του Καμπούρογλου και οι παραστάσεις του θιάσου διακόπτονται κατόπιν και της επιλογής της κυβέρνησης αντί να δώσει τις 5.000 δρχ. που ζητούσε ο θίασος για να μπορέσει να συνεχίσει, να δώσει 53.000 δρχ. για να μετακαλέσει το ιταλικό μελόδραμα. 

Ενδεχομένως, στην ανωτέρω απόφαση να συνέτεινε το γεγονός ότι, ένα χρόνο νωρίτερα, το 1857, η ελληνική Βουλή εγκρίνει κρατική επιχορήγηση για την οικοδόμηση και λειτουργία μεγάλου κεντρικού θεάτρου, με τον Καμπούρογλου να αναλαμβάνει το έργο. Σε αυτό συνέβαλαν οι φιλικές σχέσεις που διατηρούσε με τη Βασιλική Αυλή, οι οποίες επηρέασαν θετικά προς αυτή τη κατεύθυνση, ενώ έντονες επιφυλάξεις διατυπώθηκαν, για τις αδιαφανείς διαδικασίες της συγκεκριμένης επιλογής, αλλά και για το μεγάλο ποσό της επιχορήγησης από την αντιπολίτευση: «ενόσω στερούμεθα την προς ανάπτυξιν της γεωργίας και βιομηχανίας πρωτίστως και αναγκαιότερων μέσων, ενόσω βονλευτήριον και άλλα δημόσια καταστήματα δεν ανεγείρονται, πας πόρος του κράτους περισσεύων είναι επάναγκες αποκλειστικός ν’ αφιερούται προς απόκτησιν τούτων επομένως θεωρούμεν ότι αι τριακόσια εξήκοντα χιλιάδες δραχμές (36.000 X 10 χρόνια) αίτινες χορηγούνται εις τον εργολάβον Γ. Καμπούρογλου δύνανται να λάβωσι κατά πολύ ωφελιμότερον προσδιορισμόν» - Πρακτικά συνεδριάσεων Βουλής 1856 - 31.8.1856, τ. 3, σ. 721-722.

Παρόλα αυτά, στις 22.12.1857 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος για την ανέγερση του θεάτρου παρουσία του Όθωνα. Ο χώρος που επιλέχθηκε ήταν η πλατεία του Λαού (μεταγεν. πλατεία Λουδοβίκου, Νέου Θεάτρου, Δημοτικού Θεάτρου, Ταχυδρομείου, Εθνικής Τράπεζας, Δημαρχείου, κ.λπ.), δηλαδή, η σημερινή πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως, γνωστή σήμερα ως πλατεία Κοτζιά απέναντι από το Δημαρχείο της Αθήνας, στη οδό Αθηνάς.

Τα σχέδια του θεάτρου ανατέθηκαν στον Γάλλο αρχιτέκτονα François Florimon Boulanger, ο οποίος φιλοτέχνησε και το κτίριο της Παλαιάς Βουλής, Ο γιος του Γρηγόρη Καμπούρογλου, Δημήτρης, προσέφερε 13 υπογεγραμμένα από τον Οθωνα σχέδια για την ίδρυση του Θεατρικού Μουσείου. 

Φωτ.: Το ανεκτέλεστο σχέδιο του Fr Boulanger του 1858

 

Πάντως, εκτός από τις πολιτικές αντιπαραθέσεις όσον αφορά την ανέγερση του θεάτρου, φαίνεται πως έπαιξε ρόλο και κάποια διαμάχη μεταξύ του Μπούκουρα και του Καμπούρολγου, αφού ο πρώτος, δεν έβλεπε ευνοϊκά το ενδεχόμενο λειτουργίας και δεύτερης θεατρικής σκηνής στην Αθήνα.  τα προβλήματα δεν έλειπαν. Υπάρχουν αναφορές για δικαστικές διαμάχες, αλλά και για απόπειρες ώστε οι εργασίες να διακοπούν λόγω μη ύπαρξης εγκεκριμένων σχεδίων, τα οποία λέγεται ότι απέκρυψε ο γραμματέας του Όθωνα, Βέτλαντ, στέλνοντας μάλιστα και την αστυνομία να σταματήσει τις πρώτες εργασίες με τη δικαιολογία ότι το έργο στερούνταν αρχιτεκτονικών σχεδίων…

Εν τέλει, η ανέγερση του θεάτρου διακόπηκε ένα χρόνο αργότερα.

 

Δεύτερη απόπειρα ανέγερσης

Το ζήτημα της ανέγερσης το θεάτρου άρχισε να απασχολεί το δημοτικό συμβούλιο από το καλοκαίρι του 1860, αδυνατώντας ωστόσο, να καλυφθεί μια τόσο μεγάλη δαπάνη. Έτσι, δημιουργήθηκε με Βασιλικό Διάταγμα τον Απρίλη του 1872 μια ανώνυμη εταιρεία αποτελούμενη από εύπορους Αθηναίους, η οποία συστάθηκε «πρὸς ἀνέγερσιν καὶ συντήρησιν θεάτρου ἐν Ἀθήναις», επιχειρώντας να συγκεντρώσει το απαιτούμενο ποσό με την πώληση μετοχών, σύμφωνα με το πρότυπο της οικοδόμησης του Δημοτικού Θεάτρου της Πάτρας. Επί δημαρχίας, λοιπόν, Παναγή Κυριάκου, παραχωρείται στη νεοσύστατη μετοχική εταιρεία το οικόπεδο και η εταιρεία αναλαμβάνει την ανοικοδόμηση του Δημοτικού Θεάτρου, αναθέτοντας στον αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ (Ernst Ziller) τον αρχιτεκτονικό του σχεδιασμό. Οι εργασίες ξεκινούν τον Ιούλιο, πάνω στην παλιά θεμελίωση του Καμπούρογλου, αλλά ανεστάλησαν το Νοέμβρη του 1873, ενώ η οικοδομή έχει υψωθεί αρκετά μέτρα πάνω από το έδαφος αφού δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει το απαιτούμενο τραπεζικό δάνειο καθώς και λόγω υπέρβασης του προϋπολογισμού, δεδομένου ότι μέχρι τότε είχαν δαπανηθεί 300 χιλιάδες δραχμές μόνο για τα θεμέλια και μέρος του πρώτου ορόφου. Έτσι, αποφασίζεται η κατεδάφιση του ημιτελούς κτιρίου και η δημοπράτηση των υλικών, με αποτέλεσμα δέκα χρόνια αργότερα -την Άνοιξη του 1882- τη διάλυση του σχήματος και την αποζημίωση των μετόχων από το Δήμο με το ποσό των 143.364,06 δραχμών (με δανεισμό μέσω της ΕΤΕ), ούτως ώστε να αποκτήσει ό,τι απέμεινε, προκειμένου να συνεχίσει ο ίδιος το έργο. Στο μεταξύ, την ίδια περίοδο πριν την λήξη των εργασιών (σ..σ 1873) είχε ξεσπάσει και το σκάνδαλο των Λαυρεωτικών, που έμεινε στην ελληνική ιστορία ως η πρώτη μεγάλη χρηματοπιστωτική απάτη, αποθαρρύνοντας και οδηγώντας πολλά μέλη της μετοχικής εταιρείας σε παραίτηση. Ωστόσο, ένα από τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα του σκανδάλου των Λαυρεωτικών, θα συνδεόταν άμεσα με την ανέγερση του δημοτικού θεάτρου…

 

Φωτ.: Σε όλη αυτήν την αχανή έκταση μεταξύ Αθηνάς και Αιόλου παρατηρούνται λιθοσωροί, όπως αυτός ο κυκλικός που κάθονται οι τρεις άνθρωποι, και ίσως παραπέμπουν στα θεμέλια του υπό ανέγερση θεάτρου του Καμπούρογλου, ή απλώς στον καθαρισμό/εκβραχισμό της έκτασης για τον σκοπό αυτό. Βρισκόμαστε γύρω στο 1858-59, όπου στις 22 Δεκεμβρίου του 1857 μπήκαν τα θεμέλια του θεάτρου παρουσία του βασιλιά Όθωνα, ανέγερση του οποίου δεν προχώρησε.

 

 

Διαβάστε το Μέρος Β' & Μέρος Γ'